Feit als fictie Editoriaal

When fact is fiction

Nele Wynants
Hoofdredactie FORUM+

In 2016 verkoos de Oxford English Dictionary post-truth als woord van het jaar. Dat had alles te maken met het Britse referendum over de Brexit en de Amerikaanse presidentsverkiezingen, waarin de emotie van de publieke opinie het won van objectieve feiten. Volgens analytici zijn we terechtgekomen in een ‘postwaarheidstijdperk’ waarin feit, waarheid en werkelijkheid toenemend ondergraven worden en fictie een nieuw statuut krijgt. Terwijl journalisten uit alle macht proberen de objectiviteitsnorm van hun beroep te vrijwaren door nepnieuws te onderscheiden van nauwkeurig geverifieerde informatie, circuleren op sociale media alternatieve feiten, vaak de wereld ingestuurd door grote databedrijven. De verhouding tussen feit en fictie, waarheid en leugen, staat sindsdien onder toenemende spanning.

Fictie is het domein van de kunstenaar, niet van de journalist of de politicus. Niet dat fictie niets met waarheid en werkelijkheid te maken heeft. Integendeel. ‘Een schrijver liegt de waarheid’, schreef Simon Carmiggelt. We weten dat in een verhaal feiten in een narratief verband worden gezet, soms verfraaid en herschikt. Fictie is in die zin eerlijk omdat het geen waarheid claimt. Maar ook al situeert fictie zich in het domein van het imaginaire, verhalen zijn daarom nog niet onwaar. Verhalen vertellen misschien zelfs een grotere waarheid over de wereld waarin we leven dan statistieken of meetbare feiten. Fictie kan de werkelijkheid verdiepen, verhelderen of bevragen. Of er een ander perspectief op bieden. Daarnaast opent fictie ook een waaier aan mogelijkheden. Het laat toe andere mogelijke werelden te denken en te verbeelden, nieuwe toekomstperspectieven uit te tekenen of iets te representeren dat moeilijk of niet te representeren valt. Op die manier trekt fictie ons in het domein van het mogelijke, het denkbare, het speculatieve; niet toevallig ook belangrijke aspecten van sommige wetenschappen die vertrekken van hypotheses en veronderstellingen om out of the box te denken en nieuwe domeinen te verkennen.

Voorliggend nummer van FORUM+ opent een dossier over onderzoek in de kunsten waarin de ingewikkelde maar onlosmakelijke verhouding tussen feiten en fictie centraal staat en bevraagd wordt. Deze maar ook eerdere en toekomstige bijdragen in dit dossier kunnen nagelezen worden op de website. Hoe verhouden feiten en fictie zich tot elkaar in een artistieke onderzoekscontext? Wat is de rol van fictie op het moment dat nepnieuws, alternatieve feiten en infotainment de integriteit van media en politiek op losse schroeven zetten? Wat is de plaats van de verbeelding in de manier waarop we de werkelijkheid rondom ons begrijpen en vormgeven?

Jonas Rutgeerts en Nienke Scholts focussen in hun bijdrage op ons vermogen zich een andere toekomst voor te stellen. Een prototype van een mobiele robot voor de toekomstige grenscontrole van Europe heeft immers al een impact op de realiteit vandaag. Sigrid Merx brengt in haar bijdrage verslag uit van een live action research event in Athene, waarbij deelnemers werden uitgenodigd om concrete plekken in de stad te verkennen, en te onderzoeken of het mogelijk is deze stad in crisis met nieuwe betekenissen te laden. Dat is ook het uitgangspunt van Elly Van Eeghem: zij selecteerde voor de beeldkatern een reeks archiefbeelden die doen nadenken over de stad en de publieke ruimte van vandaag, met het oog op transities naar morgen. Radiomaakster Katharina Smets ten slotte, ensceneert zichzelf in haar documentaire podcasts, en biedt een expliciet subjectieve blik (of juister: geluid) op de werkelijkheid waarin ze plaatsneemt met haar audiorecorder. Zo herinnert ze ons eraan dat er niet één, maar vele subjectieve waarheden naast elkaar bestaan. Niet dat deze makers of auteurs er een relatief (postmodern) waarheidsbegrip op nahouden. Wel delen ze de overtuiging dat verhalen werelden kunnen verbeelden die we nog niet kennen.