Conversation, participation and co-creation in the arts Editorial

Conversation, participation and co-creation in the arts

Nele Wynants
Hoofdredacteur FORUM+

“Samenspelen is samenleven”, kopte een overtuigend opiniestuk in De Standaard van 9 november 2019 door Jan Raes – directeur van het Koninklijk Concertgebouworkest Amsterdam, die als voormalig artistiek directeur van het Koninklijk Conservatorium Antwerpen in 1997 nog Forum (de voorganger van ons tijdschrift) heeft opgericht. Raes stelt hierin dat meerstemmigheid de basis is van de Europese identiteit. Het is in Europa dat de polyfonie in de muziek zich heeft ontwikkeld, wellicht niet toevallig op het moment dat ook het perspectief en de ambiguïteit geïntroduceerd werden in de schilder- en beeldhouwkunst. In een symfonisch orkest leer je luisteren naar anderen, naar de tegenstem, aldus Raes. Samenspelen lukt niet zonder empathie, sociale vaardigheden en respect, vaardigheden die we volgens hem ook in onze samenleving hard nodig hebben. Muzikale meerstemmigheid als metafoor voor een gelaagde maatschappij gaat uit van een noodzakelijke, gezonde spanning tussen het individu en het collectief, tussen eigenheid en gedeelde identiteit.

In deze opvatting resoneert het denken van Richard Sennett in zijn veelgeprezen boek Samen. Willen we de uitdagingen van onze tijd aangaan, dan moeten we opnieuw leren samenwerken, aldus de socioloog, en daarvoor zijn ‘sociale’ of ‘dialogische vaardigheden’ vereist zoals goed kunnen luisteren, tactvol handelen, punten van overeenstemming vinden, maar ook omgaan met onenigheid, verschil en frustratie. Het is wellicht geen toeval dat Sennett zich voor deze opvatting baseert op de podiumkunsten. Repetities vormen immers de basis voor het maken van muziek, theater of dans, en daarin zijn luisteren en dialoog van vitaal belang.

Conversatie, participatie en cocreatie, het zijn vandaag buzz words in het domein van de kunsten. FORUM+ opent daarom een dossier met bijdragen over verschillende vormen van artistieke samenwerking en gedeeld auteurschap, maar ook sociale samenwerkingen tussen kunstenaars en burgers in participatieve kunst of bij sociaal-artistieke projecten. Hanka Otte en Pascal Gielen waarschuwen in hun artikel echter voor wat ze ‘gemeenschapskunst’ noemen, sociaal-artistieke projecten die deels gesubsidieerd worden omdat ze de maatschappelijke status quo bevestigen. De auteurs pleiten voor een cultuurbeleid dat kaders biedt maar artistieke ontwikkelingen autonoom hun gang laat gaan, ten voordele van een cultuur van de commons.

De groeiende vraag naar participatie en dialoog om diverse publieken actief te betrekken bij kunst, cultuur en beleid, daagt overheden, ontwerpers en burgerbewegingen uit om op zoek te gaan naar manieren om die grotere diversiteit aan mensen en groepen een stem te geven. Niek Kosten en Liesbeth Huybrechts ontwikkelden vanuit die optiek een vorm van grafisch ontwerp dat uitgaat van het dagelijkse leven van politieke partijen, bewonersgroepen en mensen in de stad.

Sommige auteurs hebben de oproep van dit dossier letterlijk genomen en kozen voor een vorm van cocreatie. Fotograaf Ingrid Leonard, geluidskunstenaar Inne Eysermans en radiomaker Katharina Smets reisden samen naar Polen op zoek naar het oorlogsverhaal van Katharina’s grootmoeder. In een geluid- en beeldessay verweven ze dit persoonlijke verhaal met nieuw documentair materiaal uit het Polen van vandaag. Liesje Baltussen en Steff Nellis gingen in dialoog met drie filmmaaksters over biases in de cinematografie en de vraag hoe we onze blik kunnen dekoloniseren. De twee laatste bijdragen focussen op het kunstonderwijs. Bob Selderslaghs ontwikkelde een methode voor participatief actieonderzoek in kunsteducatie voor kinderen. Paul Craenen houdt een pleidooi voor de integrerende kracht van artistiek onderzoek in het kunstonderwijs.

Deze artikelen demonstreren dat conversatie, participatie en cocreatie in de kunsten vele vormen kent en zich lang niet beperkt tot het kunstenveld. Als we globale uitdagingen zoals de klimaatverandering en de vluchtelingencrisis maar ook het segregerende discours van populistische regimes het hoofd willen bieden, dan is samenwerking vandaag niet alleen noodzakelijk maar ook een ethische verantwoordelijkheid waarin de kunsten alvast het voortouw nemen.