Conversation, participation and co-creation in the arts Audio/visual

Photograve. A search for memory

Inne Eysermans, Ingrid Leonard, Katharina Smets
Koninklijk Conservatorium Antwerpen

Samen met Ingrid Leonard en Inne Eysermans vorm ik, Katharina Smets, het multimediaal collectief The Space Between. In deze beeldkatern tonen we hoe we experimenteren in het gebied tussen taal, beeld en audio, hoe we daar een associatieve ruimte creëren die niet alleen persoonlijk is, maar ook een beroep doet op het collectieve geheugen.*

Helemaal in het begin van onze samenwerking doken we in elkaars persoonlijke archieven, om op zoek te gaan naar een verhaal waarmee we met z’n drieën aan de slag konden gaan. Dat resulteerde in de documentaire-performance Fotograf¹ , gebaseerd op een fotoalbum van mijn Poolse grootmoeder. In 1940 of 1941 maakten twee amateurfotografen een tachtigtal foto’s van haar. Lachend, fronsend, soms wat verveeld, op een brug, aan een meer, bij een plaatsnaambord, in een bootje op het water. Foto’s die waarschijnlijk tijdens een warme zomer in een tijdspanne van een paar dagen of weken werden gemaakt. De fotografen experimenteerden met verschillende perspectieven en kleuren en lieten de opnames vervolgens in hoge kwaliteit afdrukken. De namen van de twee fotografen staan niet in het album, wel hun portret, met daarnaast een fragment van een gedicht. De opnames ademen ongedwongenheid en zorgeloosheid uit. Ondanks de schaarste en de terreur tegen de Poolse bevolking, ondanks dat foto’s maken en Poolse literatuur verspreiden op dat moment streng verboden waren. De twee jonge fotografen zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog spoorloos verdwenen.

We besloten om samen uit te zoeken wat er gebeurd was. Daarvoor reisden we naar Polen, naar de kleine stad Mogilno, waar mijn grootmoeder woonde en waar de foto’s zijn gemaakt. Met de foto’s en het gedicht in de hand spraken we daar met inwoners: de barvrouw van de bowlingbaan, de horlogemaakster, de burgemeester. Een lokale journalist nam ons mee naar de plaatsen waar de opnames gemaakt moeten zijn. Maar ook naar het oude kerkhof waar oorlogshelden begraven liggen, naar het kleine museum, naar het jaarlijkse voetbaltoernooi en het zomerkamp van de scouts. Heel langzaam begonnen de bewoners zich de verhalen te herinneren.

Inne en Ingrid keken anders naar Mogilno en zijn inwoners dan ik. Zij hebben geen persoonlijke herinneringen aan Polen en verstaan bovendien de taal niet. Daardoor werkten ze intuïtiever met het opgenomen materiaal. Bovendien zorgden ze er door hun afstand voor dat ik zelf ook los kon komen van de persoonlijke anekdotiek, en net als zij vrijer aan de slag durfde te gaan met het gevonden materiaal. Ingrid fotografeerde en filmde de mensen die we spraken, de landschappen, de vele details in verschillende perspectieven. Ze zocht ook materiaal in Belgische archieven, oude films uit de Antwerpse dierentuin, homevideo’s en postkaarten, en gebruikte die om ermee te kunnen associëren. Inne maakte veldopnames in Mogilno en liet zich meevoeren door de klanken van een voor haar onverstaanbare taal. Ze verzamelde taalcursussen op cassettes en herkenbare autonome geluiden. Met de computerstem Siri vertaalde ze teksten die ze tegenkwam in het lokale museum en in de bibliotheek. Op basis van traditionele Poolse melodieën en toonladders componeerde ze vervolgens muziek. Ze koos daarbij niet voor ontwikkelingen die gebruikelijk zijn in een compositie, maar legde verschillende thema’s en melodieën telkens over elkaar heen. Ikzelf nam de stemmen in Mogilno op en haalde uit mijn archief geluidsopnames die ik door de jaren heen van mijn grootouders had gemaakt. Ik zocht naar een vorm van autobiografisch schrijven die niet chronologisch is, en zich tegelijk tussen particuliere herinneringen en meer afstandelijkere beschrijvingen beweegt. Deze associatieve aanpak trok de herinneringen open. Met z’n drieën vonden we een persoonlijke vorm, die tegelijkertijd een weergave zou kunnen zijn van hoe ons geheugen werkt.

Terwijl we aan Fotograf werkten, was er van alles aan de hand in Polen. Van de zomer van 2017 tot in het voorjaar van 2019 werd er geprotesteerd tegen de strenge abortuswetgeving, tegen de benoeming van conservatieve rechters. Maar aan de andere kant ook tegen migranten, tegen de financiële compensatie van joodse Holocaustslachtoffers. Overal in de kranten, op televisie en op straat was er strijd over de interpretatie van de geschiedenis. Pas na de val van de Muur lijken de onverwerkte trauma’s van het verleden de ruimte en aandacht te krijgen die ze verdienen. Maar het is een emotioneel en gepolariseerd proces.

We wilden op geen enkele manier bijdragen tot politieke recuperatie. We probeerden in Fotograf te manoeuvreren tussen de onbekendheid van het publiek met het thema en hun eigen verbijstering over de gruwelijkheden die in Mogilno hebben plaatsgevonden. In plaats van ons bezig te houden met wie gelijk had, probeerden we een vorm te vinden die de mogelijkheid gaf om het geheel te overzien en een beroep te doen op onze collectieve verantwoordelijkheid over hoe we willen herinneren.

En dat is precies wat we ook in deze bijdrage willen doen. Doorheen de bijdrage staan geluidsfragmenten. Je hoort het geluid dat bij de beelden en de korte teksten hoort. We geven je zo de mogelijkheid om te zoeken en te associëren, laten jou als lezer deelnemen aan het proces van betekenis geven, zodat niet alleen wij, maar ook jij maker bent en de zorg draagt voor het verhaal.

Welke foto?

Wie wie wie

Agata

Houthakker

Aha toe

Protesten

Bibliotheek

Het gedicht

Percussie en vogels

Zal ik thee zetten?

+++

Katharina Smets

gebruikt documentaire materialen zowel voor live-performances als voor radioproducties. Ze doceert audiostorytelling aan het Koninklijk Conservatorium Antwerpen en werkt momenteel aan een doctoraat in de kunsten rond auditieve verbeelding bij het Antwerp Research Institute for the Arts (ARIA).

katharina.smets@ap.be

Ingrid Leonard

is fotograaf en videomaker, en onderzoekt de rol van beeld in live performance (The Space Between). Ze werkt als assistent-curator in het Foto Museum (FOMU) in Antwerpen en werkte in het verleden als historica en beeldresearcher mee aan verschillende documentaire en historische projecten (Off World, Geheugen Collectief).

ingrid.leonard@fomu.be

Inne Eysermans

is geluidskunstenaar en muzikant. Onder het persona Velma Spell maakt ze samen met Liew Niyomkarn geluidsperformances en een maandelijkse radioshow (The Word). Recent richtte ze samen met Liew, Jo Caimo en Sjoerd Leijten het collectief toitoiDROME op.

inneeysermans@gmail.com

Footnotes