De eerste Antwerp Academy Art Book Fair. Een terugblik (en een vooruitzicht)

Johan Pas
Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen

Het antiquariaat als archief

Zelfs de grootste zekerheden blijken tegenwoordig erg wankel. Zo'n onwankelbare zekerheid is boekhandel De Slegte. In mijn jonge jaren spendeerde ik er mijn zakgeld aan kunstboeken uit de ramsj en uit het tweedehandsaanbod. Tijdens mijn wekelijkse strooptochten in de Antwerpse filialen heb ik er minstens evenveel opgestoken (én uitgegeven) als tijdens mijn studie aan de universiteit. En het was er sowieso veel spannender. Ondertussen heeft het boek zijn monopolie van informatiedrager verloren. Ooit een massamedium, schoof het de laatste decennia van mainstream naar marge. In zekere zin gaan gedrukte boeken meer en meer tot het domein van het erfgoed behoren.

Net omdat het geen objectief verifieerbare functie heeft, is erfgoed vogelvrij en dus ook kwetsbaar. Boekantiquariaten hebben daarom een belangrijke functie. Ze geven boeken en tijdschriften niet alleen een tweede (en derde, vierde, vijfde, ...) leven, maar vormen een cruciaal onderdeel van ons culturele geheugen. Het huidige aanbod aan nieuwe titels in de boekhandel is immers slechts een momentopname; een stukje van het topje van een ijsberg. Wat er zich aan out of print in antiquariaten bevindt, is de ijsberg. In theorie is het mogelijk elk boek of tijdschrift dat ooit verschenen is in een antiquariaat aan te treffen. Daarom vormen deze winkels een doorgeefluik tussen verleden en heden. Antiquariaten zijn actieve archieven.

Men kan zich afvragen of antiquarische boekhandelaars, gezien hun kwetsbare positie, geen extra steun kunnen gebruiken, want wanneer de laatste tweedehandsboekhandel zijn deuren sluit, vallen we ten prooi aan een onomkeerbaar geheugenverlies.

De recente financiële perikelen rond Polare, de overnemer van De Slegte, maken echter duidelijk dat er niet veel nodig is om het voortbestaan van een gerespecteerde keten van ramsj, tweedehands- en antiquarische boeken op losse schroeven te zetten. Het was bang afwachten of de filialen van Polare in Antwerpen, Gent en Leuven zouden blijven bestaan. Gelukkig kunnen we er nog steeds terecht, zij het opnieuw onder de oorspronkelijke naam De Slegte. Maar ook de kleinere antiquarische boekverkopers hebben het vandaag allerminst gemakkelijk. Het lees- en dus ook koopgedrag van het publiek is grondig aan het wijzigen. Er is veel energie en expertise nodig om het aanbod van een boekenzaak kwalitatief en kwantitatief op peil te houden, de winstmarges zijn klein, de afzetmarkt is krimpend.

Nochtans zijn boekenzaken essentieel voor het culturele leven van een stad. Liefhebbers komen er snuisteren, studenten zoeken er goedkope exemplaren van vakliteratuur, verzamelaars hopen er ontbrekende stukken op de kop te tikken. Maar ook wetenschappelijke instellingen en erfgoedbibliotheken bedienen zich van deze leveranciers. Sommige antiquariaten organiseren tentoonstellingen, signeersessies en lezingen, of publiceren catalogi en andere druksels. Schrijvers, lezers en liefhebbers ontmoeten er elkaar. Het zijn knooppunten van informatie en interactie. Men kan zich afvragen of antiquarische boekhandelaars, gezien hun kwetsbare positie, geen extra steun kunnen gebruiken, want wanneer de laatste tweedehandsboekhandel zijn deuren sluit, vallen we ten prooi aan een onomkeerbaar geheugenverlies.

De boekenbeurs als bibliotoop

Voorlopig is Antwerpen nog redelijk rijk aan boekhandels en antiquariaten. Bovendien pakt de stad uit met haar jaarlijkse boekenbeurs, waar het betere boek overigens duidelijk in de minderheid is. In tegenstelling tot Gent, Mechelen en Brussel biedt Antwerpen echter geen enkele beurs voor liefhebbers van kunstboeken en antiquarische uitgaven. Voor een zelfverklaarde 'boekenstad' die ook de kunst hoog in het vaandel draagt, is dat een opvallende lacune. Daarom nam de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten recent het initiatief tot een nieuwe boekenbeurs, de Antwerp Academy Art Book Fair. De eerste editie vond plaats op 18 oktober 2014. De affiche, een knipoog naar een bekende portretfoto van de Amerikaanse kunstenaar Edward Ruscha (een pionier van het kunstenaarsboek), toonde Herr Seele met een stapeltje kunstboeken op zijn markante hoofd.

De pers reageerde alvast welwillend op het initiatief, dat opvallend snel weerklank vond. Maar vooral de respons van kunstenaars en handelaars verraste. In de Lange Zaal en de aansluitende hal, gangen en ruimten van de Academie vonden uiteindelijk niet minder dan 75 standhouders uit België, Nederland, Duitsland en Frankrijk een stek. Er waren alternatieve uitgevers en kunstenaars die hun kunstenaarspublicaties voorstelden, maar ook gevestigde antiquariaten uit binnen- en buitenland met een breed aanbod, van onder meer tijdschriften over beeldende kunsten, fotografie, architectuur en toegepaste kunsten. De Academie toonde een ruime keuze van door haar gepubliceerde boeken en edities van studenten. Dit alles trok een groot aantal bezoekers aan, gaande van sympathiserende kunstenaars en nieuwsgierig rondschuifelende kunststudenten tot professionele handelaars en doorwinterde jagers-verzamelaars. Die mix van oud en jong, antiquarisch en avant-gardistisch, maakte de beurs tot een unicum en een must voor kunst- en boekenliefhebbers.

Gedurende die ene zonnige zaterdag was de Academiecampus een 'bibliotoop': een biotoop voor bibliofielen. Door het drukwerk en enkele historische kunstwerken van de conceptuele kunstenaar Roland Van den Berghe tentoon te stellen, was de beurs meer dan alleen maar een boekenbeurs. Het was ook een eye opener. Men kon er onder meer vaststellen dat het gedrukte boek, sinds het zijn rol als massamedium opgegeven heeft, door vele kunstenaars als een volwaardig artistiek medium geëxploiteerd wordt. Het inzetten van het boek door kunstenaars kent zijn oorsprong aan het begin van de vorige eeuw, maar sinds een tiental jaren is er sprake van een echte revival. Kleine uitgeverijen, vaak gerund door kunstenaars, brengen momenteel een verrassend aanbod uit van bescheiden, tegendraadse of ronduit verleidelijke publicaties. Die worden vaak tegen productieprijs aan de man gebracht. De trend is internationaal, maar op de beurs bleek dat in Antwerpen het netwerk van do it yourself-uitgevers alive and kicking is.

Het aanbod van de antiquariaten op de Antwerp Academy Art Book Fair situeerde zich doorgaans in een hogere prijsklasse, maar bleek dan ook van een bijzonder hoog niveau. Met de artistiek beladen Academiecampus in gedachten hadden de meeste standhouders geopteerd voor uitgesproken avant-gardistische items uit diverse perioden van de twintigste eeuw. Daar zaten pareltjes van dadaïstisch en surrealistisch drukwerk tussen, naast rare, radicale uitgaven uit de conceptualistische jaren '60 en '70. Voor de geduldige bezoeker die zijn tijd nam om te grasduinen in het enorme aanbod waren er echter ook koopjes te doen. De reacties van standhouders en bezoekers waren unaniem positief. Dit initiatief is dus voor herhaling vatbaar. Volgend najaar zal de Antwerpse Academie opnieuw een kunstboekenbeurs huisvesten. Een tip: maak alvast een boekenplank vrij en leg regelmatig wat geld opzij.

+++

Johan Pas

Johan Pas is doctor in de kunstwetenschappen. Hij doceert moderne en hedendaagse kunstgeschiedenis aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen (AP Hogeschool Antwerpen). Zijn onderzoek spitst zich toe op het gebruik van drukwerk door de avant-gardes van de twintigste eeuw. Hij is auteur van diverse monografieën over hedendaagse kunst en curator van tentoonstellingen.

johan.pas@ap.be